Mąka orkiszowa razowa
Orkisz – pochodzenie i uprawa
Orkisz (Triticum spelta), nazywany też tradycyjnie szpelcem, jest starożytną odmianą pszenicy, a jego właściwa nazwa to pszenica orkisz. Uchodzi on za zdrowszą odmianę pszenicy zwyczajnej. Zboże to uprawiano powszechnie od epoki brązu (ok. 3400 r. p.n.e. - ok. 1200-750 r. p.n.e.) i było bardzo popularne w Europie do czasów średniowiecznych.
Najwcześniejsze odkrycia archeologiczne dotyczące orkiszu są datowane na 5 tysięcy lat p.n.e. i dokonano ich na Zakaukaziu w rejonie Morza Czarnego. Prawdopodobnie z tych rejonów orkisz rozprzestrzenił się na tereny Europy Środkowej, gdzie na obszarach obecnych Niemiec i Szwajcarii był najbardziej powszechnie uprawianym zbożem. Ok. 500 lat p.n.e. orkisz zaczęto uprawiać w Wielkiej Brytanii.
Orkisz był uprawiany do XX wieku. Od tego czasu zaczął być stopniowo wypierany przez pszenicę zwyczajną, która była łatwiejsza w uprawie i dawała większe plony. W latach 70. XX wieku praktycznie nie uprawiano już orkiszu, a zastąpiła go ulepszana pszenica zwyczajna.
W USA ponowne próby wprowadzania tego zboża na rynek rozpoczęto w 1987 roku, poszukując zdrowszego pożywienia. W 2007 roku orkisz uprawiano w Europie na 18 tys. hektarów, a w Polce na 200-300 hektarach, głównie w gospodarstwach ekologicznych.
Natomiast uprawa pszenicy w Polsce w podobnym okresie zajmowała 2,3 mln ha. Orkisz jest zbożem, którego nie poddano modyfikacjom genetycznym, nie ingerowano w jego strukturę. Stąd coraz większe zainteresowanie tym ziarnem ze strony zwolenników zdrowego stylu życia i tzw. czystej żywności.
Obecnie coraz powszechniej można kupić przetwory z orkiszu głównie w działach „bio” i „eko” supermarketów oraz w sklepach internetowych. Ich cena jest jednak nawet 3-4-krotnie wyższa, niż produktów z pszenicy zwyczajnej.
Wartość odżywcza orkiszu
Szklanka ugotowanego orkiszu (194 g) dostarcza 246 kcal, zawiera głównie węglowodany złożone, ale przy tym jest bardzo dobrym źródłem białka, błonnika pokarmowego, manganu (106% zalecanego dziennego spożycia RDI), fosforu (29% RDI), magnezu (24% RDI), cynku (22% RDI), żelaza (18% RDI) i witaminy B3 (25% RDI).
Zawiera też niewielkie ilości wapnia, selenu, witamin B1, B6 i E. Orkisz i pszenica charakteryzują się podobną zawartością witamin, składników mineralnych i fitosteroli.
Orkisz należy do tej samej rodziny co pszenica, jednak jego zwolennicy podkreślają, że nie został on poddany żadnym modyfikacjom, stąd nie oddziałuje negatywnie na organizm analogicznie do pszenicy. Ziarna orkiszu wyglądają inaczej niż ziarna pszenicy, zboża mają inne DNA i różnią się profilem składników odżywczych.
Orkisz charakteryzuje się wyższą niż pszenica zawartością białka i niezwykle odżywczej warstwy aleuronowej w ziarnach. Kompozycja aminokwasów jest inna niż w białkach pszenicy, orkisz zawiera sporo lizyny i metioniny (aminokwasów niezbędnych dostarczanych wraz z dietą i niewytwarzanych przez człowieka), których brakuje pszenicy.
Białka orkiszu wykazują odmienną strukturę cząsteczkową, są bardziej kruche i łatwiej rozpuszczalne, dlatego są lepiej przyswajalne w przewodzie pokarmowym. Ok. 80% białek orkiszu to białka glutenowe (glutenina i gliadyna), które występują w innych proporcjach niż w pszenicy.
Gluten w orkiszu
Ze względu na obecność glutenu orkisz może być tak samo niewskazany jak pszenica dla osób chorujących na celiakię i z nietolerancją glutenu. Jednak doniesienia głównie z obszarów medycyny holistycznej i naturopatii pokazują, że gluten z orkiszu nie wywołuje negatywnych skutków i pogorszenia samopoczucia nawet przez osoby chore. Prawdopodobnie reakcja organizmu na orkisz jest bardzo indywidualna i zależy od poziomu nietolerancji glutenu przez daną osobę.
Korzyści zdrowotne ze spożywania orkiszu
Wiele z pozytywnych skutków zdrowotnych płynących z jedzenia orkiszu wynika z obecności w nim błonnika, szczególnie frakcji rozpuszczalnej. Ważna jest też zawartość składników mineralnych i niektórych witamin. Podobne korzyści mogą płynąć z jedzenia pełnego ziarna innych zbóż.
Substancją wyróżniającą orkisz jest rodanid – związek o działaniu naturalnego antybiotyku, który znajduje się również we krwi, ślinie i mleku kobiecym. Rodanid stymuluje działanie układu odpornościowego, chroni dziecko karmione piersią przed infekcjami, wpływa na produkcję krwi i prawidłowy wzrost i rozwój młodego organizmu. Spożywanie orkiszu może nieść korzyści w wielu aspektach:
Regulacja rytmu wypróżnień dzięki obecności błonnika pokarmowego, który powoduje zwiększenie objętości stolca, szybszy pasaż treści pokarmowej przez jelita, zapobiega zaparciom i jest pomocny przy nadmiernych wzdęciach;
zmniejszanie ryzyka nowotworu jelita grubego poprzez skracanie kontaktu mas kałowych z jelitem i czasu przenikania toksyn do jego komórek;
obniżanie poziomu cholesterolu we krwi, na co wpływa wysoka zawartość błonnika rozpuszczalnego oraz niacyny, która ponadto hamuje działanie wolnych rodników z utlenionego cholesterolu;
zmniejszanie ryzyka miażdżycy i incydentów sercowo-naczyniowych;
poprawa krążenia krwi i zmniejszenie ryzyka anemii za sprawą wysokiej zawartości żelaza i miedzi – pierwiastków uczestniczących w wytwarzaniu czerwonych krwinek. Większa liczba czerwonych ciałek krwi umożliwia lepsze dotlenienie komórek i tkanek, wzrost poziomu energii, przyspieszenie metabolizmu i ogólne lepsze samopoczucie.
wpływ na układ hormonalny poprzez niacynę niezbędną do jego funkcjonowania, a szczególnie do wytwarzania hormonów płciowych;
pobudzanie układu odpornościowego przez tiaminę w przypadku zapalenia i przewlekłego stresu oraz wyciszanie negatywnych skutków tych stanów;
kontrola poziomu cukru we krwi i masy ciała poprzez błonnik, który spowalnia wchłanianie cukru do krwiobiegu i wydłuża uczucie sytości po posiłku.
Zastosowanie orkiszu
Orkisz ma lekko słodkawy smak i orzechowy aromat, co może być jego dużą zaletą. W większości dobrych piekarni dostępny jest chleb i bułki z orkiszu. Ziarno orkiszu jest przetwarzane podobnie do innych zbóż. Można wykorzystywać go w kuchni w postaci płatków orkiszowych i grysiku analogicznie do popularnych płatków owsianych i mieszać z orzechami i owocami, komponując musli.
Kasza orkiszowa, która zawiera dużo błonnika i białka, sprawdzi się jako dodatek do głównego dania. Najlepiej wcześniej ją przepłukać w celu pozbawienia zanieczyszczeń i gotować 1 szklankę kaszy w 3 szklankach wody na wolnym ogniu do całkowitego wchłonięcia płynu.
Mąka orkiszowa idealnie nadaje się do wypieku chleba, tart i muffinów. Mąka orkiszowa jest dostępna zarówno razowa (np. typ 1850, 2000), jak i jasna, wykonana z ziaren pozbawionych otrąb (np. typ 405, 650). W niektórych sklepach, szczególnie internetowych, można kupić makarony z mąki orkiszowej oraz chrupki, krakersy, precelki, suchary, pieczywo chrupkie, wafle orkiszowe i różnego rodzaju ciasteczka.
Z orkiszu wytwarza się nawet kawę, która jest dostępna w postaci ziarnistej, mielonej i rozpuszczalnej. Metody różnorodnego wykorzystania orkiszu w diecie i liczne przepisy kulinarne przedstawiają publikacje dotyczące diety św. Hildegardy – średniowiecznej zakonnicy, która propagowała sposób odżywiania oparty na orkiszu jako gwarantujący długie i zdrowe życie.
